فایل دين و خانواده از نگاه اميل دوركيم

جزئیات و دریافت

فهرست

چكيده 2

مقدّمه. 2

پيشينه بحث «منشأ دين». 2

خانواده از نگاه دوركيم. 3

دين از نگاه دوركيم. 4

ابتدايى ترين صورت دين.. 6

توتم چيست؟. 7

توتميسم؛ اولين گونه دين.. 7

اهميت توتم پرستى در نظر دوركيم. 8

خاستگاه اصل توتميسم. 9

آيا خدا همان جامعه است؟. 9

تبيين باورهاى دينى براساس توتميسم. 10

نقد و ارزيابى نظريه جامعه شناختى دوركيم. 11

الف. پيش فرض هاى دوركيم. 12

ب. نقد روش شناختى نظريه دوركيم. 13

ج. نقد مردم نگارانه ـ تجربى نظريه دوركيم. 14

د. نقد نظرى نظريه دوركيم. 14

هـ . نگاه كاركردگرايانه دوركيم به دين و نقد آن. 15

و. تحويلى نگرى؛ مولود كاركردگرايى.. 17

ز. شواهد دوركيم. 19

نظريه وبر در مورد دين و خانواده 19

ايراداتى ديگر بر نظريه دوركيم. 19

نتيجه‌گيري.. 22

منابع. 23

چكيده

«دورکیم» در بیان چرایی و چگونگی شکل‌گیری مدرنیته، تحول خانواده را محور قرار داده است. خانواده به نظر «دورکیم» نهادی است که در جریان مدرنیته، دچار افت‌وخیز شده و پس از خروج از مرکزیت فرماندهی اجتماعی، بعضی از کارکردهایش را به نهادهای جدید اجتماعی سپرده و کارکردهای جدیدی مانند کارکردهای عاطفی و اخلاقی یافته است. «دورکیم» مدعی است، خانواده، معیار اصلی اخلاق اجتماعی بوده و به همین دلیل، به عنوان الگویی، برای نظام آیینی جامعه محسوب می‌شود. در عین حال، یکی از موضوع‌هایی است که به لحاظ حقوقی و کارکردی، دچار تغییر شده و به خانواده‌ای هسته‌ای تبدیل شده است. دورکیم معتقد است که مذهب در دوران جدید بیش از حد انتزاعی و فکری شده و توانایی اجبار اجتماعی خویش را از دست داده است. به همین لحاظ در تحلیلهای دینی «جامعه» را به جای «خدا» قرار داد و تمامی انگیزه های روحانی انسان را بازتابی از نیروهای اجتماعی در نظر گرفت. در اين تحقيق به بررسي نظريه دين در جامعه و همچنين دين در خانواده از اميل دوركيم خواهيم پرداخت و در آخر به نقد و همچنين ايرادات اين نظريات اشاراتي خواهيم كرد.

مقدّمه

در عصر جديد سؤال هاى جديدى فراروى انسان قرار گرفت. در اين دوره، روش علمى از علوم تجربى به علوم انسانى سرايت كرد و دين هم براساس همين روش هاى علمى سنجيده شد.

در اين دوره، انسان به دنبال سود و فايده مى گردد و همه چيز و از جمله دين را از همين ديدگاه مى نگرد. مباحث جديد فراوانى در اين عصر رشد كرد. «منشأ دين» از جمله اين مباحث است. جامعه شناسان و روان شناسان هر كدام در اين باره نظرات متفاوتى ابراز كرده اند، برخى آن را «فرافكنى ذهن آدمى» معرفى كرده اند (ديدگاه روان شناختى فرويد)، برخى هم آن را محصول «عوامل اقتصادى» مى دانند (ماركس).

پيشينه بحث «منشأ دين»

بحث «منشأ دين»، كه در واقع يكى از محصولات عصر جديد (مدرنيته) به شمار مى رود، از مباحث مهم فلسفه دين و كلام جديد مى باشد كه در سده هاى اخير در عرصه هاى دين پژوهى مطرح شده است. اين بحث در پى آن است كه علل و عوامل پديد آمدن دين را به عنوان يك پديده مهم و سرنوشت ساز در تاريخ زندگى بشر بررسى كند. اين موضوع با زمينه هاى گوناگونى ارتباط دارد. مهم ترين آن ها عبارتند از: جامعه شناسى دين، روان شناسى دين، مردم شناسى و تاريخ اديان. از اين رو، بايستى در طرح هر نظريه اى به مبانى روان شناختى و جامعه شناختى آن توجه كرد. يكى از ديدگاه هايى كه در اين زمينه مطرح شده و در بين جامعه شناسان ازاهميت زيادى برخوردار است، ديدگاه «توتميسم» اميل دوركيم (1917- 1858)، جامعه شناس معروف فرانسوى، است كه معمولاً بنيان گذار مكتب جامعه شناسى فرانسه خوانده مى شود.

دوركيم مسائل و عوامل تعيين كننده اى را در جامعه شناسى دين طرح كرد. «نخستين سهم يا خدمت علمى دوركيم به جامعه شناسى دين، عبارت بود از: تحليل او از نقشى كه دين در تكوين وجدان جمعى ـ يعنى وجدان و اگاهى اخلاقى جمعى جامعه ـ ايفا مى كند.

خانواده از نگاه دوركيم

دورکیم بحث مفصلی از خانواده و زناشویی را در فصل اول کتاب تقسیم کار اجتماعی (روش تعیین این نقش) می آورد. این بحث پس از این که بحث خصلت های تقسیم کار اجتماعی بیان شد آورده شده است. بحث او این است که آیا تقسیم کار می تواند کارکردهایی اخلاقی داشته باشد؟ او در آغاز بحث خود از زناشویی این مساله را مطرح می کند که پیوند افراد در خانواده از نوع پیوندهای مبتنی بر ناهمانندی افراد است. زن و مرد به این دلیل کاملا جویای یکدیگرند که با هم تفاوت دارند. این تفاوت تضادبرانگیز نیست بلکه از آن دست تفاوت هایی است که لازمه و مکمل یکدیگر هستند. سرچشمه ی همبستگی زناشویی در تقسیم کار جنسی است.هر اندازه که به عقب بر می گردیم و به جوامع اولیه نزدیک می شویم این تقسیم کار جنسی کاهش می یابد. تحول در زندگی خانوادگی طوری است که تقسیم کار جنسی با توسعه ی جوامع بیشتر و بیشتر شده است.

دين از نگاه دوركيم

پيش از آن كه به ديدگاه دوركيم در باب منشأ دين وارد شويم، بهتر است كه تعريف وى را از دين بدانيم. تعريفى كه وى از دين ارائه كرده تعريفى كاركردگرايانه است.

دوركيم در اثر خود، قواعد روش جامعه شناسى، سعى دارد تا با ارائه تعريف «دين»، براى مطالعه و بررسى علمى پديده هاى دينى، حدى معيّن كند. اين تعريف براى دوركيم و شاگردانش، در پايان يك روند رو به پيشرفت تأمّل درباره مفهوم «تقدّس» و تميز بين آنچه مقدّس و نامقدّس «دنيوى» است، به دست مى آيد: «تمام اعتقادات مذهبى شناخته شده، اعم از ساده و يا مركّب، از يك ماهيت مشترك برخوردارند؛ بدين معنا كه جملگى فرض مى كنند كه تمام امور حقيقى و يا خيالى كه انسان ها به تصور درمى آورند، از دو طبقه يا از دو جنس مخالف تشكيل يافته اند؛ طبقات و يا اجناسى كه به طور كلى با دو واژه مقدّس و نامقدس (دنيوى / Profan) خوانده مى شوند» (ويلم، 18-19).

ابتدايى ترين صورت دين

بحث جامعه شناسى بحثى تاريخى نيست، بلكه به بررسى مستقيم واقعيات موجود اجتماعى مى پردازد. از جمله اين واقعيات، دين است. بدين روى، بحث از صور ابتدايى يا ابتدايى ترين صورت دينى به معناى انحراف از مشى خاص جامعه شناسى نيست. به گفته دوركيم، جامعه شناسى «درصدد نيست تا صورت هاى گذشته تمدّنى را بشناسد و آن ها را بازسازى كند. بر عكس، مانند هر دانش تحصّلى مى كوشد كه واقعيت موجود را كه در نزديكى ماست، تبيين كند. بنابراين، در اين جا صور بسيار كهن دينى مورد مطالعه قرار نخواهد گرفت» (جلالي‌مقدم، 85).

توتم چيست؟

«توتم» به موجودى گفته مى شود كه اعضاى كلان آن را مقدّس مى شمارند و به نظر اغلب محققان نياى خويش تصور مى نمايند. در واقع، كلان هاى توتمى نام حيوان يا گياه يا موجودات معيّن ديگر را به عنوان توتم بر خود مى نهند كه اين توتم معمولاً نياى كلان شمرده مى شود و در نتيجه، افرادى كه داراى توتمى مشترك هستند، باهم خويشاوند شمرده مى شوند.

توتميسم؛ اولين گونه دين

دوركيم در كتاب صور ابتدايى حيات دينى، پس از طرح مقدّماتى، به تحليلش از توتميسم بوميان استراليا مى پردازد. جوامع بومى ساده و كوچك در استراليا فرصت مناسبى براى مطالعه باورهاى دين ابتدايى يعنى توتميسم مهيّا مى كرد. توافقى عمومى وجود داشت مبنى بر اين كه چنين اعتقاداتى مذهب اوليه را شكل داده است. توتميسم ابتدا از سوى اروپاييان در ميان سرخ پوستان امريكاى شمالى مشاهده شد. شواهدى نيز مبنى بر وجود توتم پرستى در ميان مصريان باستان، اعراب عربستان، يونانى ها و اسلاوهاى جنوبى وجود داشت. اما در هيچ يك از جوامع ابتدايى توتم پرستى به آن شكل خالص كه در ميان گروه هاى استراليايى ديده مى شود، وجود نداشت. از اين جا بود كه توجه دوركيم به جوامع استراليايى جلب شد و در آن محدود گرديد (جلالي‌مقدم، 23).

اهميت توتم پرستى در نظر دوركيم

توتم پرستى از ديدگاه دوركيم اهميت هاى خاصى دارد: يكى اين كه توتم پرستى نشان گر ذات و جوهر دين است. همه نتايجى كه دوركيم از بررسى توتم پرستى مى گيرد، مستلزم پذيرش قبلى اين تصور است كه درك ذات يك نمود اجتماعى با مشاهده بنيانى ترين صور آن امكان پذير مى باشد.

خاستگاه اصل توتميسم

گفته شد كه دوركيم با استفاده از تحقيقات و پژوهش هاى خود در بين اقوام بومى و ساده استراليا به اين نتيجه رسيد كه توتميسم گونه اوليه اديان است. اما انسان هايى كه توتم پرستى بين آن ها رواج داشت، چگونه اين نظر را ابداع كرده بودند و از چه چيزى آن را ساخته بودند. روشن است، اشيايى كه به عنوان توتم پرستش مى شوند، از طريق احساسات به ذهن راه نمى يابند.

آيا خدا همان جامعه است؟

دوركيم استدلال مى كند كه هرگاه بتوانيم آنچه را واقعاً مقدّس است كشف كنيم، اساس واقعى نظر الهى را نيز پيدا خواهيم كرد. بر اين اساس، با توجه به تحليل هاى دوركيم، هرگاه بتوانيم اين دو چيز را روشن كنيم: 1) قدرت الهى غيرمشخص يا «خدا» و 2) جماعتى خاص كه «كلان» ناميده شده است، به كشف نظر اصلى مذهب نايل آمده ايم. توتم نشانه دينى و علامتى است كه به وسيله آن، يك كلان از كلان هاى ديگر متمايز مى شود.

تبيين باورهاى دينى براساس توتميسم

نظر اصلى دوركيم اين بود كه عبادت توتم در واقع، همان پرستش جامعه است. وى تمام اديان را با استفاده از توتميسمى كه در اقوام بومى استراليا يافته بود، تبيين كرد و نقش آن را در اديان نشان داد. مردم قبايل استراليا تصوير توتم ها را بر سنگ ها و يا درختان حك مى كردند. اين تصوير حك شده به افراد اين انديشه را القا مى كرد كه كلان (يا جامعه) امرى عينى است، نه خيالى؛ و ديگر اين كه جامعه مانند نمادش هميشگى و ماندگار است.

نقد و ارزيابى نظريه جامعه شناختى دوركيم

نظريه دوركيم در چند مرحله قابل بررسى و ارزيابى است:

الف. پيش فرض هاى دوركيم

بسيارى از نظرياتى كه در باب منشأ دين مطرح شده اند، بر اصول و پيش فرض هايى مبتنى هستند كه اگر با دقت بررسى شوند، اشكالات اين گونه نظريات روشن مى شوند، يكى از پيش فرض هايى كه دوركيم نظريه خود را بر آن استوار مى كند و براساس آن، به تبيين منشأ اديان مى پردازد، تعريف وى از دين مى باشد. گفته شد كه به اعتقاد دوركيم «دين» عبارت است از يك نظام مشترك و الزام آور از عقايد و اعمال مربوط به چيزهايى كه مقدّس و جدا از ساير امور مى باشند و عقايد و اعمالى را شامل است كه در جامعه اخلاقى موسوم به معبد (كليسا) و آنچه را كه به آن مربوط است، با يكديگر متحد و متصل مى گرداند.

ب. نقد روش شناختى نظريه دوركيم

از جمله اشكالات روش شناختى كار دوركيم، يكى اين است كه او سراسر بررسى اش را بر رشته محدودى از داده هاى مربوط به تعدادى از قبايل بومى استراليا استوار ساخته بود. به نظر دوركيم، كافى بود كه به دقت مورد بررسى قرار گيرد تا ماهيت اساسى دين به طور كلى شناخته شود. اما آيا ويژگى هاى يك دين خاص را مى توان به همه اديان تعميم داد؟ مسأله اين است كه نمى توان مطمئن بود جوهر دين خاص مورد بررسى دوركيم، جوهر دين به معناى عام آن باشد. براى تعيين ماهيت عمومى دين، بررسى طيف گسترده اى از اديان بشرى ضرورت دارد كه دوركيم هرگز آن را انجام نداد. اگر او اين كار را انجام مى داد، بعيد بود كه رابطه نزديك ميان دين و گروه هاى اجتماعى را كه در ميان قبايل بومى استراليايى يافته بود، در جاهاى ديگر نيز پيدا كند. در بسيارى از جوامع ابتدايى، ميان مجموعه معيّنى از واحدهاى مؤثر اجتماعى، كه معمولاً مبتنى بر خويشاوندى اند و بيش تر جنبه هاى زندگى از جمله دين، كنش سياسى و ساختارهاى اقتصادى، رابطه نيرومندى وجود دارد. اما در جوامع بزرگ و از نظر اقتصادى پيشرفته، چنين رابطه اى لزوماً برقرار نيست. به عبارت ديگر، در جوامع نوع دوم، افراد به چندين گروه تك منظوره تعلّق دارند و زندگى هاى مذهبى شان ممكن است با فعاليت هاى اقتصادى و سياسى شان چندان تداخلى نداشته باشند.

ج. نقد مردم نگارانه ـ تجربى نظريه دوركيم

ايوانز پريچارد همه انتقادهاى مردم نگارانه و تجربى را، كه از دوركيم شده است، به صورت ذيل جمع بندى كرده است:

1. هيچ مدركى دالّ بر اين وجود ندارد كه توتميسم به همان سان كه دوركيم تصور مى كرد، پديد آمده باشد و سرچشمه نهايى دين هاى ديگر نيز همين توتميسم باشد.

د. نقد نظرى نظريه دوركيم

نخستين نكته نظرى كه مى توان درباره كتاب صور ابتدايى حيات دينى مطرح كرد، در رابطه با اين ادعاى مهم دوركيم است كه جامعه همه چيزهاى ضرورى را براى برانگيختن ربّانيت در ذهن ما دارد و در نتيجه، ربّانيت نه يك امر موهوم، بلكه به يك چيزى واقعى ـ يعنى جامعه ـ ارتباط دارد. البته كشف اين نكته كه ميان دين و جامعه پيوند نزديك وجود دارد، چندان شگفت آور نيست،

هـ . نگاه كاركردگرايانه دوركيم به دين و نقد آن

چنان كه بيش تر اشاره شد، تعريفى كه دوركيم از دين مى كند و بر مبناى همين تعريف به تبيين خاستگاه آن مى پردازد، تعريفى كاركردگرايانه است. براى روشن شدن مفهوم «كاركردگرايى» ذكر اين نكته لازم است كه انسان ها در برخورد با دين، همچون بسيارى از پديده هاى ديگر، دو رويكرد به آن دارند: (صادقي، 168؛ به نقل از فنايي، 279-312).

و. تحويلى نگرى؛ مولود كاركردگرايى

يكى از نتايجى كه پديدارشناسان دين مانند ميرچا الياده از ديدگاه كاركردگرايانه دوركيم گرفتند، اين است كه آن ها مى گويند: در اين طرز تلّقى از دين، تحويل گرايى وجود دارد. پديدارشناسان با هر نوع تحويل (رد يا ارجاع) گروى با به تعبير آدولف رايناخ (ادوارد، 104) «فلسفه هاى اين است و جز اين نيست»، به شدت مخالفت مى كنند.

ز. شواهد دوركيم

شواهدى كه دوركيم ارائه مى دهد، از توتميسم قبايل استراليايى است و به گزارش هاى قوم شناسى اسپنسر و ژيلن در اين باره اعتماد دارد و در نظريه اش به شواهدى استناد مىورزد كه آن ها نقل كرده اند.

نظريه وبر در مورد دين و خانواده

«ماکس وبر» نیز در توضیح چگونگی توسعه نظام اجتماعی مدرن، بر تحولات خانواده، تغییرات عناصر دورنی و کارکردهای آن، توجه کرده و به طور خاص، به تغییر جایگاه و نقش زنان و مناسبات زناشویی و فرزندآوری و تولید معنی و مناسبات اجتماعی تاکید کرده است (ارمكي، 1392).

ايراداتى ديگر بر نظريه دوركيم

مشكلات ديگرى نيز دامن گير نظريه دوركيم است كه به برخى از آن ها اشاره مى شود.

4. نظريه دوركيم هيچ توجيه و تفسير درستى از فرافكنى مفهوم «خدا» به دست نمى دهد؛ زيرا جامعه از طريق نيروى عظيمى كه بر افراد اعمال مى كند، به سهولت مى تواند اعمال آنان را مهار كند و براى اين كار نيازى به ايجاد تصور خدا و نسبت دادن اين نيرو و الزامات به او وجود ندارد. مشابهت خدا و جامعه در برخى اوصاف نيز براى اين كه خدا را نماد و صورت تغيير شكل يافته جامعه قلمداد كنيم، كافى نيست، بلكه مى توان ادعا را وارونه كرد و گفت: ملحدان در تجربه خود حضور خداوند را احساس كرده، آن را به جامعه تعبير كرده اند و ايده جامعه، نماد خداست، نه به عكس (فنايى اشكورى، 139).

نتيجه‌گيري

اندیشه های بنیادین منطق علمی منشاء مذهبی ، یعنی اجتماعی دارند اما علم به آنها پرداخت جدیدی می دهد اجزاء و عناصر اتفاقی را از آنها می زداید روح نقدی را که مذهب نسبت به آنها غفلت می ورزد به طور کلی وارد تمامی فعالیتهای خود می کند به منظور دوری از خطا و شتابزدگی و برای دور نگه داشتن هیجانات ، پیش داوری ها و همه تاثیرات ذهنی ، خود را در حصاری از احتیاط قرار می دهد. علم با رها کردن دین ، گرایش دارد در تمامی اموری که به کار کردهای فکری و شناختی مربوط می شود خود را جایگزین دین سازد.

منابع

الياده، ميرچا، دين پژوهى، پژوهشگاه علوم انسانىومطالعات فرهنگى، ج 1.

توسّلى، غلام عباس، نظريه هاى جامعه شناسى، سمت.

كوزر، ليوئيس، زندگى و انديشه بزرگان جامعه شناسى، ترجمه محسن ثلاثى، انتشارات علمى.

ويلم، ژان پل، جامعه شناسى اديان، ترجمه عبدالرحيم گواهى، تبيان.

شجاعى زند، عليرضا، دين، جامعه و عرفى شدن، نشر مركز.

جلالى مقدّم، مسعود، درآمدى به جامعه شناسى دين و آراء جامعه شناسان بزرگ درباره دين، نشر مركز.

ريتزر، جورج، نظريه جامعه شناسى در دوران معاصر، ترجمه محسن ثلاثى، انتشارات علمى.

. براى فهم كاركرد مستقيم ترين راه اين است كه اثر و نتيجه هر پديده را به صورت معلول ببينيم؛ مثلاً مراسم مبادله و هديه دادن چه اثر و فايده اى دارد؟ به عبارت ديگر، «فونكسيون» عبارت از كاركردى است كه هر پديده در نظام اجتماعى دارد. غالباً از دوركيم به عنوان «بنيان گذار كاركرد گرايى عصر جديد» نام مى برند. (ر.ك: غلام عباس توسّلى، نظريه هاى جامعه شناسى، سمت، ص 211 ـ 260)

. Nothing - but philosophies